HISTORIA PRASY ROSYJSKIEJ - przegląd najważniejszych tytułów od oświecenia po współczesność

Współcześnie media stanowią jeden z najważniejszych instrumentów władzy społecznej, narzędzie kontroli i zarządzania społecznego. Są głównym środkiem transmisji i źródłem informacji niezbędnej do funkcjonowania instytucji publicznych. Są w końcu publicznym forum (areną), na którym sprawy życia politycznego są prezentowane i rozważane, zarówno w skali narodowej, jak i międzynarodowej. Ponadto są elementem rozrywki oraz najpowszechniejszą formą spędzania wolnego czasu.[1] Dla mieszkańców odległych krain, gdzie możliwość podróży jest niewielka, media jawią się jako okno na świat, możliwość dowiedzenia się cóż się w polityce dzieje.

Do mediów można zaliczyć radio, telewizję oraz prasę. Te ostatnie, zgodnie w art. 7 ust. 2 ustawy – Prawo prasowe z dnia 26 stycznia 1984 r. oznacza publikacje periodyczne, które nie tworzą zamkniętej, jednorodnej całości, ukazujące się nie rzadziej niż raz do roku, opatrzone stałym tytułem albo nazwą, numerem bieżącym i datą, a w szczególności: dzienniki i czasopisma, serwisy agencyjne, stałe przekazy teleksowe, biuletyny (…).[2] Prasa to jeden z najstarszych środków masowego przekazu. Już w starożytności pisano najważniejsze informacje na glinianych tabliczkach i zawieszano je w miejscach publicznych. Za pierwszą regularną gazetę europejską uznaje się wydawaną w Cesarstwie Rzymskim od 59 r.p.n.e. do 209 r. n.e. „Acta Diurna Populi Romani” (Dziennik Narodu Rzymskiego). Gazeta ta opisywała najważniejsze informacje ze świata polityki, sensacje jak wybuch wulkanu, czy w końcu towarzyskie o ślubach, zgonach, narodzinach.[3] Prawdziwy rozwój prasy nastąpił w Oświeceniu i wiązał się przede wszystkim z wynalezieniem ruchomej czcionki przez Gutenberga. Spowodowało to wydawanie gazet na większą skalę niż dotychczas, a także pojawienie się nowych tytułów periodyków i magazynów. Pierwszą gazetą codzienną był „The Daily Courant” założony w 1702 r., a istniejący do dziś „The Times” został założony w 1785 roku i jawi się jako jedna z najstarszych gazet na świecie. Do innych elementów, które przyczyniły się do dalszego rozwoju prasy można jeszcze zaliczyć: udoskonalenie prasy walcowej, która umożliwiała druk na obydwóch stronach kartki, bardziej efektywna produkcja papieru czy w końcu wynalezienie maszyny do pisania.[4] Wiek XIX przyniósł inne wynalazki, które pozwoliły utrwalić fotografię, a przy okazji ubogacić przekaz prasowy w różnego rodzaju kolorowe bądź czarno-białe obrazy. Wszystkie te elementy doprowadziły w końcu do zaliczenia prasy w XX wieku do tak zwanych mass mediów, u których za najważniejszą cechę uznaje się to, iż nadawca (zazwyczaj niewielka liczebnie zbiorowość) komunikuje treści zbiorowości niezwykle liczebnej.[5] 

Jeżeli chodzi o rozwój prasy rosyjskiej nastąpił on dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W pierwszej dekadzie XIX wydawano sześćdziesiąt czasopism, to znaczy pięć – sześć czasopism rocznie. W 1850 roku liczba wynosiła dwieście trzydzieści z kolei na początku 1900 roku – ponad tysiąc różnych tytułów (w 1913 roku wydawano dwa tysiące trzysta dziewięćdziesiąt jeden różnych tytułów). Później ta liczba gwałtownie spadła, w 1980 roku wychodziło tylko trzydzieści jeden gazet o zasięgu krajowym, w 1990 liczba wzrosła do czterdziestu trzech, a pod koniec XX wieku było już na rynku dostępnych dwieście dwadzieścia pięć różnych tytułów.[6] Bez wątpienia na ilość czasopism w pierwszej połowie XIX wieku wpływał początkowy analfabetyzm społeczeństwa rosyjskiego – według książki „Rosjoznawstwo. Wprowadzenie do studiów nad Rosją”[7] pisać i czytać umiało około sześć procent społeczeństwa. Z drugiej strony nie można zapominać o panującej wówczas cenzurze, która została zatwierdzona w 1804 roku. Do 1863 roku cenzura w Rosji rozrosła się do 12 głównych departamentów zajmujących się tylko sprawami cenzury. Wśród nich można wymienić Petersburski Komitet Cenzury czy Moskiewski Komitet Cenzury. Wprowadzona w 1863 roku reforma administracyjna ograniczyła zakres cenzury powodując wzrost liczby czasopism na rynku o różnorodnej tematyce. W 1905 praktycznie przestała ona istnieć. Została przywrócona w 1917 roku, a większość czasopism przybrała partyjny, często także i rewolucyjny charakter.

Pierwsze pisma w Rosji powstawały już w oświeceniu. W 1703 roku pojawiła się pierwsza drukowana gazeta „Bедомости”. Wychodziła do 1727 roku, najpierw w Moskwie, od 1717 w Petersburgu. Gazeta ta miała swojego poprzednika – w latach 1621-1702 przygotowywano do użytku cara i jego dworu pisane ręcznie „Kураты или вестовые письма”[8]. Od 1728 do 1917 wydawano na początku jako następca „Bедомости”, czyli „Санкт-Петебургские ведомости” oraz „Московские ведомости”. Od 1800 roku były wydawane jako niezależne dzienniki, dwa razy w tygodniu do 1812 roku, potem trzy razy, od 1859 roku codziennie.[9] Wśród redaktorów pisma Petersburskiego należy wymienić chociażby Michaiła Łomonosowa (Михаилa Ломоносовa). W latach 1863 - 1874 była najbardziej liberalną gazetą w Rosji. W roku 1875 po przekazaniu ministerstwu oświaty, gazeta utraciła swój opozycyjny charakter. Od roku 1905 gazeta bliska jest Związkowi 17 Października, a od 1914 figurują pod nazwą „Петроградские ведомости”. W roku 1917 gazeta została zamknięta przez bolszewików i nigdy nie została wznowiona.[10] W oświeceniu również czołową postacią czasopiśmiennictwa był Nikołaj Nowikow (Николай Новиков) założyciel pisma „Truteń” (Трутень), periodyka powstałego jako odpowiedź na pismo cesarzowej Katarzyny II „Różne Różności”.

W pierwszej połowie XIX wieku do najważniejszych pism należało „Вестник Европы” wydawany w latach 1802 -1830. Znajdowały się tam między innymi artykuły polityczne i kulturalne, a także utwory literackie. Inne warte uwagi pisma pierwszej połowy XIX wieku to „Русский Вестник”, o podobnym charakterze jak wspomniane wyżej pismo, jednak o zwiększonej ideologii carosławia. W okresie przed 1812, czyli przed wyprawą Napoleona na Rosję, pismo w znaczący sposób zajmowało się sprawami francuskimi, przestrzegając przed agresją.[11] 

Innym pismem tego czasu było także „Сын Отечества”. Drukowano w nim utwory takich pisarzy jak Iwan Kryłow (Иван Крылов). Jest to postać niezwykle ciekawa, która sama redagowała takie czasopisma jak „Почта духов” (1789-1790), czy Зритель (1792). „Сын Отечества”. Stał się bastionem konserwatyzmu i często atakował przedstawicieli literatury postępowej. Po powstaniu dekabrystów i upadku czasopiśmiennictwa petersburskiego, główną rolę przejął uniwersytet Moskiewski i redagowane przez profesorów pisma moskiewskie – z najważniejszym na czele, czyli „Московским Вестником” wydawanym w latach 1827-1830 przez Michaiła Pogodina. (Михаилa Погодинa). W latach trzydziestych nastąpiła zwiększona represja polityki kulturalnej, co skutkowało zamknięciem takich czasopism jak „Европеец” w 1832 roku, czy „Московский Телеграф” dwa lata później. W 1836 roku zamknięto pismo „Телескоп”, w którym opublikowano „List Filozoficzny” Piotra Czadaajewa. (Пётрa Чаада́евa) W tym samym roku założono czasopismo „Современник” wydawane w Petersburgu z przerwami do 1866 r. Do 1843 r. był kwartalnikiem, później miesięcznikiem. Założone i prowadzone przez Aleksandra Puszkina (Александрa Пушкинa), a po jego śmierci przez Piotra Pletniowa. (Пётрa Плетнёвa). „Современник” publikował nowe utwory czołowych rosyjskich poetów i prozaików, zwłaszcza o poglądach liberalnych lub umiarkowanych, a w końcowym etapie istnienia umiarkowanie radykalnych. W pierwszym okresie istnienia (do 1846 r.) zamieścił pierwsze wydania licznych wierszy Aleksandra Puszkina, ale także Nikołaja Gogola (Николая Гоголя), Wasilija Żukowskiego (Василия Жуковского), Piotra Wiaziemskiego (Пётрa Вяземскoго), Władimira Odojewskiego (Владимирa Одоевскoго).[12] Do końca swojego istnienia jawił się jako ostoja rosyjskiej myśli demokratycznej. W latach pięćdziesiątych pojawiały się prace przedstawicieli rewolucyjnej demokracji – Nikołaja Czernyszewskiego (Николайa Чернышевсkoго) i jego ucznia Nikołaja Dobrolubowa. (Николайа Добролюбового) W 1838 roku zaczęto wydawać oficjalne gazety na prowincji „Гувернские Ведомости”. W latach czterdziestych wzrosła rola czasopism o profilu społeczno-literackim oraz ideologicznym. Do nich zaliczyć można „Отечественные записки”, które po zamknięciu „Современникa” stały się jego następcą i „Cооременник”. Obywa wydane były w Petersburgu. 

W pierwszej połowie XIX wieku jednym z ulubionych gatunków periodyku nieregularnego były tak zwane Almanachy. W Innym Słowniku Języka Polskiego „almanach” to rocznik lub inna publikacja zawierająca artykuły z określonej dziedziny nauki lub sztuki, opracowana w formie kalendarza.[13] Podobną definicję można przeczytać w Popularnej Encyklopedii Powszechnej - almanach to rocznik zawierający obok danych kalendarzowych, także różne porady, krótkie opowiadania, fakty historyczne lub publikacja jednorazowa lub periodyczna z artykułami z określonych dziedzin sztuki lub nauki.[14] W Rosji w latach 1827-1832 wydawano od dziesięciu do dziewiętnastu tytułów. Wśród tytułów almanachów należy wymienić – „Северные Светы”, „Невский Алманах” czy w końcu „Северная Лира”. W drugiej połowie XIX wieku almanachy przestały już wychodzić. 

W latach sześćdziesiątych nastąpił rozwój piśmiennictwa związanego z liberalizacją życia społecznego i kulturalnego. Wzrosła liczba dzienników, między innymi utworzono „Русские Ведомости”. Liberalny charakter prezentował dziennik „Голос” (1863-1884). Z początku konserwatywny, a potem o charakterze nacjonalistycznym wychodził dziennik „Новое Время”. Do pism lat sześćdziesiątych zaliczyć można „Русское слово”- czasopismo publikowane w latach 1859-1866 przez Grigorija Aleksandrowicza Kushelev-Bezborodko. (Григория Александровичa Кушелёв-Безбородко). Od lat siedemdziesiątych wzrasta liczba ilustrowanych tygodników - „Родина” (1879-1917) czy też „Нива” (1870-1917). Ten drugi stał się bardzo popularny ze względu na swoją neutralność polityczną. Warte uwagi jest jeszcze to, że na stale zamieszczano w nim reprodukcje najwybitniejszych dzieł malarskich.[15]

Druga połowa XIX wieku to wzrost znaczenia miesięczników o nazwach zapożyczonych już zamkniętych pism. „Русский Вестник” (1856-1906), który reprezentował poglądy antypolskie (mimo, że na jego łamach pojawiały się często artykuły polskich autorów). Innym tytułem był „Вестник Европы” (1866-1918). Propagował koncepcję państwa konstytucyjnego i odpowiadał się za przekształceniem Rosji według wzorców zachodnioeuropejskich. 

Prasa Bolszewicka zaczyna się od „Iskry” (Искры), wydawanej za granicą (między innymi w Genewie i Londynie) od 1900 do 1905 roku. „Iskrę” wydawało sześcioosobowe kolegium z Leninem na czele. Z legalnych pism najdłużej wychodziły dwa – „Звезда” oraz „Правда”. Do 1905 roku duże znaczenie miała prasa nielegalna Właśnie w 1902 roku nastąpił pewnego rodzaju „urodzaj” pism nielegalnych. W Stuttgarcie pojawił się pierwszy numer czasopisma „Освовождение”. Od drugiego numeru wydawano go już w Paryżu. Był on przedstawicielem czasopism o charakterze opozycji liberalnej.

Współcześnie cechą dzisiejszej prasy w Rosji stał się fakt dominacji jako typu – tygodnik. Do gazet o największych nakładach należy między innymi „Известия” „Комсомольская правда”, „Коммерса́нтъ”. Innymi tytułami współczesnych gazet to:„Pоссийская газета” czy „Независимая Газетa”. Известия” powstał po rewolucji lutowej w 1917. Po prywatyzacji w 1992 roku zachował charakter gazety ogólnonarodowej, chociaż czytają go głównie studenci i ludzie z wyższym wykształceniem.[16] 

„Комсомольская правда” to wydawana od 1925 roku w Moskwie rosyjska gazeta o największym nakładzie (ponad 600 tysięcy egzemplarzy). W latach ZSRR czołowa sowiecka gazeta skierowana głównie do ludzi młodych. Na początku lat 90. jej nakład przekraczał 22 miliony egzemplarzy, przez co została wpisana do Księgi Rekordów Guinessa. Jest to gazeta prezentująca informacje polityczno-sensacyjne z dużą ilością wiadomości z życia gwiazd i show-biznesu. Na stronach dziennika dostrzegalna jest także nostalgia za czasami Związku Radzieckiego.[17] 

Коммерса́нтъ” to dziennik, ukazujący się od poniedziałku do soboty od 1989 roku. Średni nakład w 2015 roku wynosił 100 000 - 120 000 egzemplarzy[18]. Właścicielem jest biznesmen Aliszer Usmanow. Ciekawostką jest to, że wychodzi również angielska i ukraińska wersja tego dziennika. 

Podsumowując, historia prasy rosyjskiej rozpoczyna się w oświeceniu jako odpowiedź na powstanie nowych wynalazków, które ułatwiły produkcję gazet na masową skalę. W pierwszej połowie XIX wieku ze względu na analfabetyzm społeczeństwa i cenzurę, liczba tytułów czasopism jest niewielka, a istniejące bardzo szybko zamykano. Dopiero w drugiej połowie tego wieku pojawia się wiele nowych tytułów, wzrasta też potrzeba na dzienniki. Na początku XX wieku pojawia się prasa bolszewicka, wiele tytułów wydawano za granicą i nie zawsze legalnie. Współcześnie, po transformacji ustrojowej, towarzyszyła intensyfikacja procesu informowania, co przyczyniło się do powstania nowych tyłów. Chociaż działającą na podstawie ustawy „ O środkach masowego przekazu” z grudnia 1991 r. prasę określa wolność słowa, wolność druku i niezależność, dzisiejsze gazety poddawane są niezwykłej próbie. Wielu bowiem polityków i osób związanych z Kremlem jest w ich redakcjach, bądź sami niektóre z nich założyli.

BIBLIOGRAFIA:
[1] Media. Historia i współczesność [online] (28.12.2017) dostępny w: http://users.uj.edu.pl/~usgoban/files/media_podstawowe_problemy.pdf
[2] Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 roku, Prawo prasowe [online] (04.01.2018) dostępny w: http://prawo.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19840050024
[3] CEO, Historia Prasy [online] (19.12.2017) dostępny w: http://www.ceo.org.pl/sites/default/files/news-files/historia_prasy_1.pdf
[4] Prasa (media) [online] (19.12.2017) dostępny w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Prasa_(media)
[5] Mass Media (w:) Inny słownik Języka Polskiego, pod red. M.Bańko, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.
[6] Współczesna Rosja, leksykon, pod red. A.Stępień, Oficyna wydawnicza Aspra, Łódż 1999, s. 231
[7] Rosjoznawstwo wprowadzenie do studiów nad Rosją, pod red. Lucjana Suchanka, wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2004
[8] L.Bazylow, Historia Nowożytnej Kultury Rosyjskiej, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986, s.10
[9] L. Bazylow, Historia Rosji, tom 2, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1985, s.252.
[10] Sankt-Pietierburgskije wiedomosti [online] (29.12.2017) dostępny w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Sankt-Pietierburgskije_wiedomosti[
11] L.Bazylow, Historia Rosji,(…), op cit.[12] Sowriemiennik [online] (27.12.2017) dostępny w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Sowriemiennik.[13] Almanach (w:) Inny słownik Języka Polskiego, pod red. M. Bańko,Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 200, s.21.[14] Popularna Encyklopedia Powszechna, tom 1, pod red. J. Pieszczachowicza, Grupa Wydawnicza Bertelsmann, Warszawa 2001, s. 206.
[15] L.Bazylow, op cit, s. 467
[16] Izwiestija [online] (30.12.2017) dostępny w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Izwiestija
[17]Komsomolskaja Prawda [online] (30.12.2017) dostępny w: https://pl.wikipedia.org/wiki/Komsomolskaja_Prawda
[18] Газета Коммерсантъ [online] (30.12.2017) dostępny w: https://www.kommersant.ru/about/kommersant